Άγχος στο σχολείο και φόβος της αποτυχίας
Το άγχος είναι μια από τις πιο συχνές μορφές ψυχοπαθολογίας σε παιδιά και εφήβους. Αρκετά παιδιά και έφηβοι έχουν ανησυχίες και φόβους σχετικά με το σχολείο και την επίδοσή τους, καθώς επίσης και σε σχέση με άλλους τομείς δραστηριοτήτων. Το άγχος, η ανησυχία, ή ακόμη και σωματικά συμπτώματα, έχουν συχνά σημαντικές επιπτώσεις στη λειτουργικότητα του παιδιού σε κοινωνικές, σχολικές, ή άλλες δραστηριότητες της καθημερινότητάς τους. Είναι σημαντική η διάκριση του άγχους σε δύο κατηγορίες. Πρώτα, σε αυτό που γίνεται αντιληπτό ως μια κατάσταση που χαρακτηρίζεται από συναισθήματα έντασης και φόβου, και από αυξημένη δραστηριότητα του αυτόνομου νευρικού συστήματος. Αυτή η μορφή άγχους ποικίλει στην ένταση και αυξομοιώνεται κατά καιρούς ανάλογα με την στρεσογόνα κατάσταση. Η δεύτερη μορφή άγχους αναφέρεται σε ένα σταθερό χαρακτηριστικό του ατόμου που είναι εμφανές σε κάθε περίσταση και όχι σε συγκεκριμένες στρεσογόνες καταστάσεις.
Ο φόβος της αποτυχίας είναι ένα σύνηθες φαινόμενο που χαρακτηρίζει άτομα τα οποία ανησυχούν υπερβολικά για την επίδοσή τους. Στην ουσία, απεικονίζει το φόβο σε καταστάσεις που περιλαμβάνουν αξιολόγηση, είτε από γονείς, είτε δασκάλους ή και συνεργάτες. Στην περίπτωση των μαθητών, αυτός ο φόβος σχετίζεται με το άγχος σε συγκεκριμένες καταστάσεις, εν προκειμένω αυτές της αξιολόγησης.
Το άγχος της αξιολόγησης αποτελεί μια συγκεκριμένη φοβία που εμπεριέχει τόσο γνωστικούς (π.χ. ανησυχία), όσο και συναισθηματικούς (π.χ. σωματικά συμπτώματα) παράγοντες. Ο γνωστικός παράγοντας αποτελείται από σκέψεις ανησυχίας οι οποίες αποσπούν όλη την προσοχή. Τέτοιες σκέψεις ανησυχίας είναι η εμμονή σε αρνητικές σκέψεις όπως, «δεν μπορώ να το κάνω, δεν μπορώ να το κάνω…», ή απαξιωτικές σκέψεις για τον εαυτό, όπως «ορίστε, είμαι ανίδεος στα μαθηματικά», ή άλλες σκέψεις όπως «μπορεί να μου πουν κατάμουτρα οτι δεν είμαι καλός». Είναι αυτός ο γνωστικός παράγοντας του φόβου της αποτυχίας που θεωρείται υπεύθυνος για τη μειωμένη επίδοση πολλών μαθητών. Η κατακλύζουσα δύναμη της ανησυχίας κατά τη διάρκεια ενός τεστ αξιολόγησης απορροφά όλη την προσοχή και το χώρο της εργατικής μνήμης, που σε άλλη περίπτωση, θα αφιερωνόταν στην επίλυση του τεστ. Αυτές οι επιβλαβείς επιπτώσεις των αρνητικών σκέψεων, αναφέρονται επίσης ως γνωστικές παρεμβολές.
Ο συναισθηματικός παράγοντας αναφέρεται στις σωματικές αντιδράσεις που σχετίζονται με το φόβο της αποτυχίας, όπως είναι η ταχυκαρδίες, ο ιδρώτας, το τρέμουλο στα χέρια κ.τ.λ. Αυτές οι σωματικές αντιδράσεις προκαλούν ένα αίσθημα ταραχής, το οποίο (σχεδόν) ο καθένας βιώνει πού και πού, για παράδειγμα, κατά τη διάρκεια μιας ομιλίας μπροστά σε κοινό. Ωστόσο, για τους μαθητές με φόβο της αποτυχίας, αυτή η συναισθηματική αντίδραση είναι τόσο ισχυρή (π.χ. «όλη την ώρα ένιωθα την καρδιά μου να χτυπάει στο λαιμό μου») που τα συναισθήματα του άγχους βιώνονται ως ανυπέρβλητα και εκτός ελέγχου. Σε ορισμένες περιπτώσεις, αυτό μπορεί να ωθήσει τους μαθητές να αποφεύγουν καταστάσεις οι οποίες προκαλούν τέτοιες συναισθηματικές αντιδράσεις. Σε εξαιρετικές περιπτώσεις, συναισθηματικές αντιδράσεις μπορούν να οδηγήσουν ακόμη και σε κατάρρευση του συστήματος, η οποία μπορεί να ποικίλει στο άτομο, από το να μην είναι σε θέση να φάει και να καταπιεί, μέχρι το μπλακ-άουτ και τη λιποθυμία. Αν και οι γνωστικοί παράγοντες συχνά συνάδουν με τους συναισθηματικούς και σωματικούς παράγοντες, παρουσιάζονται ως δύο διαφορετικά χαρακτηριστικά του φόβου της αποτυχίας. Κάποιοι μαθητές με αυτόν το φόβο, υποφέρουν περισσότερο από αρνητικές σκέψεις και σκέψεις ανησυχίας, ενώ άλλοι διακατέχονται κυρίως από σωματικές αντιδράσεις.
Σε αυτό το σημείο θα πρέπει να σημειωθεί ότι ο φόβος της αποτυχίας δεν είναι άρρηκτα συνδεδεμένος με τη χαμηλή επίδοση. Υπάρχουν όντως μαθητές, οι οποίοι τα πηγαίνουν πολύ καλά στο σχολείο, παρά το γεγονός ότι υποφέρουν από το φόβο της αποτυχίας. Και αυτό γιατί υπάρχουν πολλοί άλλοι παράγοντες που καθορίζουν την επίδοση, όπως είναι η προηγούμενες γνώσεις, ο χρόνος διαβάσματος, η νοημοσύνη, το αίσθημα της αυτο-αποτελεσματικότητας κ.α. Ο φόβος της αποτυχίας δεν είναι ένα και μονόπλευρο φαινόμενο, αλλά πολύπλευρο, με διαφορετικές εκφάνσεις. Σύμφωνα με το Ζάιντνερ, ο φόβος της σχολικής αποτυχίας αποτελείται από έξι κατηγορίες. Ο πρώτος τύπος του μαθητή με φόβο της αποτυχίας χαρακτηρίζεται από έλλειψη των απαραίτητων δεξιοτήτων για να διαβάζει. Δηλαδή, αυτοί οι μαθητές αντιμετωπίζουν δυσκολίες με την επιλογή, τη διαμόρφωση, την κωδικοποίηση και την επανάκληση των πληροφοριών στη μνήμη. Οι περιορισμένες αυτές δεξιότητες οδηγούν σε επαναλαμβανόμενη αποτυχία, μέσα από την οποία μπορεί να αναπτύξουν το φόβο της αποτυχίας. Ο δεύτερος τύπος αφορά σε μαθητές που κατέχουν τις απαιτούμενες δεξιότητες και που συχνά τις χρησιμοποιούν όταν διαβάζουν. Αλλά σε μια κατάσταση αξιολόγησης μπλοκάρουν όταν θα χρειαστεί να επαναφέρουν την ήδη αποκτημένη γνώση. Αυτό, γιατί σύμφωνα με τους γνωστικούς παράγοντες, ο φόβος κυριεύει το άτομο και αποσπά όλη την προσοχή του με αποτέλεσμα να μην μπορεί να ανακαλέσει τις γνώσεις του από την εργατική μνήμη.
Τέλος, είναι πολύ σημαντικό για έναν ειδικό να γνωρίζει ποια είναι η αιτία της αποτυχίας και του άγχους. Κυρίως, πρέπει να ελεγχθεί εάν το άγχος είναι αυτό που προκαλεί ενδεχόμενες αποτυχίες του παιδιού στο σχολείο ή αν το παιδί έχει περιορισμένες δεξιότητες και οι συνεχείς αποτυχίες εξαιτίας αυτού, γίνονται η αιτία της εμφάνισης του άγχους και συγκεκριμένα του φόβου της αποτυχίας. Σε οποιαδήποτε περίπτωση βέβαια, ακόμη και όταν το παιδί έχει καλές ή και άριστες επιδόσεις, το άγχος δεν πρέπει να υπερβαίνει τα όρια του φυσιολογικού επιπέδου.
Δήμητρα Θεοδωρακοπούλου
Ψυχολόγος-Παιδοψυχολόγος